- Global Voices en Español - https://es.globalvoices.org -

Timor Oriental: Konis Santana, un humilde héroe de guerrilla

Categorías: Asia Oriental, Timor Oriental, Guerra y conflicto, Historia

Como en cualquier país nacido de una prolongada lucha armada, en Timor Oriental existen variadas y potentes historias sobre divisiones dentro de la resistencia. Sin embargo, una figura dentro de la guerrilla emerge como una fuerza poderosa y unificadora, Konis Santana, quién no vivió para ver a su pueblo lograr la independencia.

Santana in his underground shelter. By José Sequeira, Arquivo Museu da Resistência Timorense. [1]

Santana en su refugio subterráneo. Por José Sequeira, Mueso & Archivo de la Resistencia Timorense.

En su aniversario luctuoso esta semana, el diario timorense Tempo Semanal reportó [2] [tet]

Ema lubun bo'ot ida halibur aan iha Mertutu dezde hodiseik (10/03) hodi hanoin hikas loron 11/03/1998 iha ne'ebe rezistencia Timor nian ba Ukun rasik aan lakon ninia lider di'ak ida saudozu Nino Konis Santana. Saudozu Nino Konis Santana mate iha ninia abrigu fatin iha Mertutu iha loron ne'eba no hakoi iha kalan hodi subar husi atensaun indonseia ninian.

Un gran grupo de personas se reunió en Mertutu desde ayer (10/03) para recordar el 11/03/1998, día en que la resistencia por la independencia timorense perdió a su gran líder, el difunto Nino Konis Santana. El fallecido Nino Konis Santana murió por la mañana en su refugio en Mertutu y fue enterrado por la noche para evitar llamar la atención de los indonesios.

Su descripción en Tetum en Wikipedia dice [3] [en español [4]]:

Tan Xanana TNI sira kaer nia iha fulan Novembro [5] 1992 [6], Ma'huno Bulerek Karathayano [7] sa'e nudar komandante FALINTIL [8]. Konis Santana tama nudar membru Komite Politika Militar. Iha fulan Abril [9] 1993 [10] Ma'huno mos TNI kaer no hadadur nia tan nee Konis Santana sa'e nudar komandante foun FALINTIL nian.

Cuando el TNI [milicia indonesia] capturó a Xanana [Gusmão, lider de la resistencia y actual Primer Ministro] en noviembre de 1992, Ma'huno Bulerek Karathayano ascendió convirtiéndose en comandante del FALINTIL [11]. Konis Santana fue promovido a miembro del Comité Político Militar. En abril de 1993 Ma'huno también fue capturado así que Konis Santana asumió como el nuevo comandante del FALINTIL.

Santana lideró a la resistencia armada hasta su prematura muerte, con sede principalmente en una pequeña villa en el distrito oeste de Ermera. El era oriental, originario de un lugar cercano a la punta este de la isla, donde la cultura y lenguaje son muy diferentes.

Desde la independencia, Santana ha sido reconocido por la elite política de Timor Oriental y por extranjeros como una importante figura. El primer gobierno de Timor Oriental bautizó  el primer parque nacional, ubicado en un prístino bosque donde creció, con su nombre [12] [en].

Recientemente el diario Tempo Semanal publicó un video con tomas de Santana [13] [tet] en su blog, anteriormente no disponible para el público en general. El video muestra a Santana en una reunión con un activista japonés quién constantemente encontraba la forma de visitar al  FALINTIL en la selva.

Este video tributo (visto muchas veces en Timor durante el 2009 a pesar de la poca conexión a internet) nos da una sensación de cómo los timorenses siguen rindiéndole homenaje:

Tal vez lo más fascinante de Santana sea la forma en que se ha convertido en parte de la mitología folklórica, y su importancia para un cuasi-religioso grupo rural de Timor Oriental. Algunos han comenzado a hablar de su posible reaparición, en una forma casi mesiánica.

A pesar que oficialmente se presume que Santana se cayó lastimándose, sumado a ello sus problemas de salud, como la causa de muerte durante su ocultamiento, hay un aura de «misterio» alrededor de su fallecimiento, especialmente debido a su entierro nocturno. Esto continúa confundiendo a algunos, como este comentador de «Darwin» en Bradford, UK [14] [en]:

Bueno, realmente no sé lo que está sucediendo ahora, pero me gustaría preguntarle a algunas personas del gobierno, ¿Quién mató a Konis? ¿Está realmente muerto? ¿Por qué? ¿Dónde? ¿Quién aclarará estas dudas? Bueno, tengo que decirles, hay algo oculto [sic] detrás de esto.

Estas interrogantes recibieron 29 respuestas provenientes de todo el mundo. Keibere en Sydney respondió [14] [en]:

No voy a preguntarle a alguien quién lo mató, es parte del plan del hombre importante, arriba, quien nos hizo a todos, o sea DIOS, un muerto es lo mismo que otro, no hay diferencia entre Kony Santana y cualquier otro timorense.

Parte del continuo interés en Santana es en parte el reconocimiento de su humildad. Al vivir con la gente de una villa ocupada, fue percibido como un líder-sirviente. Así que probablemente, Santana hubiese estado de acuerdo con Keibere y estaría sorprendido del culto alrededor de su persona desarrollado después de su muerte.

Santana typing in a shelter. By Comissão para os Direitos do Povo Maubere, Arquivo Museu da Resistência Timorense. [15]

Santana escribiendo en un refugio. De la Comisión por los Derechos del Pueblo Maubere, Museo & Archivo de la Resistencia Timorense.

Se han publicado dos libros sobre Santana recientemente. El respetado historiador portugués José Mattoso publicó su biografía hace un par de años, basado en fuentes documentales y entrevistas en Timor Oriental. Y hace apenas unos meses, el reconocido periodista Jill Jolliffe publicó su relato Encontrando a Santana [16] [en], el cuál fue descrito por el blogger Patrick Allington como [17] [en]:

un recuento terriblemente franco y a veces algo lírico de sus viajes clandestinos a Timor Oriental en 1994 donde entrevistó al comandante de la guerrilla, Nino Konis Santana. Elogio el libro: es una lectura incómoda pero también genuinamente adictiva […]

Una nueva generación, que no vivió la ocupación indonesia, puede llegar a conocer a Santana a través de estos libros y de los archivos diligentemente restaurados por un equipo coordinado por Mattoso [18] [pt] y por los videos archivados por Max Stahl [19].

Todas las fotos fueron usadas con permiso del  Museo y Archivo de la Resistencia Timorense [20].